Strona Główna » Rzeszowscy Żydzi
Dostępny materiał źródłowy nie pozwala na wskazanie dokładnej daty pojawienia się Żydów w Rzeszowie. Według dotychczasowych ustaleń pierwsza wzmianka o nich w mieście pochodzi z 1550 roku, ale prawdopodobnie mieszkali oni tu już wcześniej, o czym świadczy np. fakt, iż najstarszy nagrobek zachowany jeszcze przed II wojną światową na położonym koło synagog cmentarzu pochodził z 1553 roku.W 2 połowie XVI wieku powstał w Rzeszowie kahał, czyli gmina żydowska, ciesząca się autonomią w sprawach religii, kultu, sądownictwa, szkolnictwa, pomocy społecznej i zbierania podatków. Rzeszowscy Żydzi trudnili się handlem i rzemiosłem, arendą młynów i propinacji, byli też cyrulikami. Narastająca konkurencja w handlu i rzemiośle ze strony Żydów stała się przyczyną antagonizmów z ludnością chrześcijańską oraz różnych ograniczeń i zakazów. Jednym z ograniczeń, ponawianych potem przez kolejnych dziedziców miasta, był zakaz osiedlania się w obrębie Starego Miasta. Mieszkali więc Żydzi na wyznaczonym obszarze tzw. Nowego Miasta, które w XVII wieku stało się dzielnicą Rzeszowa, zamieszkałą prawie wyłącznie przez Żydów. Na skutek wzrostu liczby Żydów w Rzeszowie oraz poszerzenia przez nich działalności wytwórczej i handlowej w 1696 roku książę Lubomirski zniósł zakaz zabraniający Żydom osiedlania się na terenie Starego Miasta. Na początku XVIII wieku Żydzi w Rzeszowie osiągnęli pełnię uprawnień gospodarczych. Ich znaczenie w mieście wzrastało, również ich rola w zapewnieniu obronności miasta. W XVIII wieku nie odnotowano już tak dużych napięć w stosunkach chrześcijańsko-żydowskich, jakie miały miejsce w ostatnim ćwierćwieczu XVII wieku. Istotne dla relacji Żydów z pozostałymi mieszkańcami miasta były uprawnienia w zakresie wolności osobistych, jakimi ci pierwsi dysponowali. Do ich ograniczenia doszło w pierwszej połowie XVIII wieku, w miarę pogłębiającego się upadku ekonomicznego miasta. Bardzo istotny wpływ na zakres wolności Żydów i charakter ich stosunków z ludnością chrześcijańską wywierał kościół katolicki. Do 1845 roku, a więc w czasie, gdy Rzeszów był miastem prywatnym, istniała feudalna zależność kahału od kolejnych dziedziców miasta. Wyrażała się ona we wzrastającej w XVII i XVIII wieku ingerencji dziedziców miasta w wewnętrzne sprawy kahału.
W XIX w. wciąż rosła liczba Żydów w Rzeszowie: w 1816 roku mieszkało tu 3575 osób narodowości żydowskiej i tylko 1029 katolików. Większość wśród mieszkańców miasta stanowili Żydzi prawie do końca XIX wieku. W połowie XIX wieku (w związku z wydarzeniami Wiosny Ludów) wzrosły aktywność i zainteresowania polityczne rzeszowskich Żydów, którzy podjęli walkę o równouprawnienie z ludnością polską. Jej wyrazem było np. powstanie w 1848 roku Rady Polaków Wyznania Mojżeszowego, stawiającej sobie za cel rozpowszechnianie języka i literatury polskiej wśród Żydów. Gmina rzeszowska została jednym ze 141 działających w Galicji kahałów. Istotnym przełomem dla sytuacji prawnej ludności żydowskiej na terenie Galicji była konstytucja monarchii habsburskiej z 1867 roku. Gwarantowała ona ludności żydowskiej pełne równouprawnienie. Asymilująca się inteligencja żydowska, ściśle współpracująca z Polakami, skupiona była w Stowarzyszeniu Przymierze Braci Agudat Achim. Ona to doprowadziła do założenia w mieście w 1883 roku szkoły wieczorowej dla młodzieży żydowskiej, w której uczono języka polskiego. Potem, gdy zaistniały przesłanki odzyskania przez Polskę niepodległości, asymilujący się rzeszowscy Żydzi głośno manifestowali swoje przywiązanie do Rzeczypospolitej.
W XIX i XX wieku zaznaczyły się w Rzeszowie także silne wpływy chasydyzmu. Istotą tego ruchu był szczególny związek duszy ze stwórcą za pośrednictwem cadyka - charyzmatycznego przywódcy, nauczyciela i, jak sądzono, uzdrowiciela. Areną walki o wpływy w żydowskiej społeczności Rzeszowa były wybory do organów przedstawicielskich kahału. Prócz chasydów i innych ortodoksów mocny był w Rzeszowie ruch syjonistyczny. Wpływy syjonistów, w wyniku wzrastającego wśród Żydów poczucia świadomości narodowej, znacznie wzrosły w Rzeszowie po I wojnie światowej. Tak w okresie staropolskim, jak i w dwudziestoleciu międzywojennym gmina żydowska była właścicielem szeregu nieruchomości na terenie Rzeszowa.
W latach międzywojennych nastąpił dynamiczny wzrost ludności żydowskiej Rzeszowa: w 1931 roku Żydzi stanowili 41,7 % mieszkańców (11.228 osób). Ludność żydowska była aktywna w takich działach gospodarki jak rzemiosło, handel, przemysł i po części w wolnych zawodach (lekarze, adwokaci). Trzon jej stanowiły drobnomieszczaństwo i proletariat.
W Rzeszowie w okresie międzywojennym działały wszystkie większe partie i organizacje syjonistyczne, jakie funkcjonowały wówczas w Polsce: Ich duża aktywność powodowała, że miasto było w tym okresie jednym z głównych centrów ruchu syjonistycznego w Małopolsce. Za pośrednictwem poszczególnych syjonistycznych organizacji młodzieżowych w okresie międzywojennym ponad 600 dziewcząt i chłopców mogło wyemigrować z Rzeszowa do Palestyny. W porównaniu z organizacjami ortodoksów i syjonistów stosunkowo niewielkie wpływy społeczne w Rzeszowie posiadała Żydowska Partia Socjalistyczna Bund, skupiająca osoby o poglądach lewicowych. Przedstawiciele rzeszowskiego kahału byli też aktywni we władzach miasta. Przykładowo w 1934 roku w skład Rady Miasta Rzeszowa wchodziło 15 Żydów na ogólną liczbę 35 mandatów. Tworzyli oni własny klub radnych żydowskich. Obok ugrupowań i partii politycznych w Rzeszowie działały w dwudziestoleciu międzywojennym też organizacje o charakterze gospodarczym oraz - najliczniejsze - organizacje o charakterze religijnym i charytatywnym, Poza tym aktywność rozwinęły stowarzyszenia o charakterze kulturalno-oświatowym.
Wraz z nastaniem czasów okupacji hitlerowskiej w Rzeszowie sytuacja tutejszych Żydów - tak samo jak Żydów w całej Generalnej Guberni (GG) - drastycznie się pogorszyła. Ostatecznym zamiarem okupanta była całkowita likwidacja społeczności żydowskiej w Europie, nazywana "ostatecznym rozwiązaniem kwestii żydowskiej" (niem. Endlösung). Zagłada miała się dokonać na terenach Polski, a więc w kraju, gdzie Żydów było najwięcej (3 300 000 wg danych w Instytucie Yad Vashem w Jerozolimie). Już w pierwszych miesiącach okupacji zaczęto pozbawiać Żydów ich prywatnej własności oraz wydano szereg zarządzeń ograniczających ich wolność osobistą. Kolejnym etapem eksterminacji ludności żydowskiej było tworzenie gett w GG i ich stopniowa likwidacja. W powiecie rzeszowskim, jako pierwszym w dystrykcie krakowskim, przystąpiono do ostatniego stadium "rozwiązania kwestii żydowskiej". W dniach 7 i 13 lipca 1942 roku Niemcy przeprowadzili pierwszą wielką akcję wysiedleńczą ludności żydowskiej. Starców, inwalidów i chorych (przypuszczalnie około 2000 osób) wywieziono samochodami ciężarowymi do lasu Bór pod Głogowem, gdzie ich rozstrzelano, a następnie pochowano w dwóch zbiorowych mogiłach. Natomiast około 14 000 osób doprowadzono pod eskortą esesmanów i żydowskich policjantów w kilku grupach do stacji Staroniwa i stamtąd przewieziono pociągiem do obozu śmierci w Bełżcu. Kolejna wielka akcja wysiedleńcza miała miejsce 8 sierpnia 1942 roku. Objęła ona około 1000 kobiet (wraz z dziećmi), które zgłosiły się w Urzędzie Pracy, aby zarejestrować się do pracy zgodnie z wydanym dzień wcześniej ogłoszeniem. Trzecia wielka deportacja z getta rzeszowskiego odbyła się 15 listopada 1942 roku. Tym razem około 2000 osób, w tym wielu młodych mężczyzn i kobiet, wywieziono pociągiem ze stacji Staroniwa do obozu w Bełżcu. Po przeprowadzeniu akcji wysiedleńczych pozostało w Rzeszowie prawdopodobnie ponad 3 000 Żydów. Zgodnie z rozporządzeniem z 10 listopada 1942 roku w dystrykcie krakowskim wyznaczono pięć miejscowości (Kraków, Bochnia, Tarnów, Rzeszów i Przemyśl) na wtórne getta. Latem 1942 roku, celem zdobycia taniej siły roboczej, zorganizowano także żydowski obóz pracy na terenie tzw. Lisiej Góry za bramą zakładów lotniczych, przekształconych przez Niemców w filię fabryki silników samolotowych. Choć w Rzeszowie nie doszło do zorganizowanego wystąpienia Żydów przeciw okupantowi, to jednak Żydzi rzeszowscy angażowali się w akty ruchu oporu.
Dnia 2 sierpnia 1944 roku Rzeszów został wyzwolony. W sumie tylko niewielu rzeszowskim Żydom udało się przeżyć holocaust - prawdopodobnie jedynie 700- 800 osób. Z tej liczby tylko około 100 osób uratowało życie ukrywając się lub doczekało końca wojny w różnych obozach, natomiast około 600 osób przeżyło wojnę na terenach Związku Radzieckiego i wróciło do Polski po jej zakończeniu. Spośród ocalałych z holocaustu rzeszowskich Żydów większość po wyjściu z ukrycia lub powrocie z ZSRR przeważnie decydowała się na wyjazd z Polski. Przyczyniły się do tego dominujące zaraz po wojnie niechętne Żydom nastroje wśród ludności polskiej. Niemal całkowita zagłada społeczności żydowskiej podczas II wojny światowej w istotny sposób wpłynęła na zmianę struktury narodowościowej i religijnej mieszkańców Rzeszowa. Formą organizacyjną odtwarzającego się w Rzeszowie życia społecznego i religijnego rzeszowskich Żydów była gmina żydowska, zalegalizowana przez miejscowe organa władzy 9 września 1944 roku. Pomocą przy adaptacji Żydów do nowych warunków i przy odbudowie gmin żydowskich zajmował się Centralny Komitet Żydów w Polsce stanowiący naczelną instytucję żydowską w kraju. Podlegał mu Okręgowy Komitet Żydowski w Rzeszowie, kierowany przez dr Feliksa Hopfena. Powojenna fala nastrojów antyżydowskich, której symbolem stał się pogrom kielecki, ogarnęła także Rzeszów i województwo rzeszowskie. W samym Rzeszowie rozruchy antyżydowskie miały miejsce 12 czerwca 1945 roku. Tak samo jak w przypadku późniejszych pogromów w Krakowie i Kielcach agresywne zachowania tłumu wobec ludności żydowskiej sprowokowane zostały pojawieniem się plotki o mordzie rytualnym. Informacje o próbie pogromu zahamowały powroty ocalałych Żydów rzeszowskich do miasta. W powojennym okresie nie doszło więc do utworzenia w Rzeszowie oddziałów żydowskich organizacji politycznych czy spółdzielni, jak to miało miejsce w Przemyślu, a istniejące jeszcze pod koniec lat czterdziestych instytucje żydowskie (Okręgowy Komitet Żydowski i Żydowska Kongregacja Wyznaniowa) nie funkcjonowały już w latach pięćdziesiątych. (tekst opracowano na podstawie rozdziału "Żydzi rzeszowscy" autorstwa Wacława Wierzbieńca z "Encyklopedii Rzeszowa". Rzeszów 2004, strony 820-828).
Pamięć o zagładzie rzeszowskich Żydów, zawsze żywa w istniejącym w Izraelu Związku Żydów Rzeszowa w Izraelu, odżyła w mieście po 1990 roku. W połowie lat 90. wmurowano w ścianę Archiwum Państwowego (dawnej synagogi starej) tablicę ku czci pomordowanych Żydów Rzeszowszczyzny. Szczególnymi gośćmi tej uroczystości byli Żydzi z Izraela, między innymi członkowie wspomnianego Związku Żydów Rzeszowa w Izraelu, szczególnie była przewodnicząca tego związku, przedwojenna mieszkanka Rzeszowa, pani Klara Maajan. Jako kościół mieliśmy wtedy zaszczyt gościć ją również w naszym gronie. W tym samym czasie można było zobaczyć w rzeszowskim Muzeum Etnograficznym wystawę o Żydach w przedwojennym Rzeszowie. Niedługo potem ukazała się książka rzeszowskiego historyka Franciszka Kotuli pod tytułem "Losy Żydów Rzeszowskich 1939-1944. Kronika tamtych dni", opisująca szczegółowo czas funkcjonowania i likwidacji rzeszowskiego getta.
Od kilku lat co roku odbywają się w Rzeszowie marsze upamiętniające pierwszy transport Żydów z rzeszowskiego getta do Bełżca (7.07.1942). Podczas gdy coroczne oświęcimskie Marsze Żywych przemierzają trasę z Oświęcimia (Auschwitz) do Brzezinki (Birkenau), a więc w kierunku od życia do śmierci, rzeszowskie marsze zaczynają się na stacji Rzeszów Staroniwa (w miejscu załadunku Żydów z getta do wagonów, wiozących ich do miejsc zagłady, przede wszystkim do Bełżca) i prowadzą ich uczestników do centrum miasta, na teren Placu Ofiar Getta, który pełnił wtedy tę samą rolę, co warszawski Umschlagplatz.
8 lipca 2007 roku miało miejsce odsłonięcie pomnika upamiętniającego Żydów - ofiary obozu niewolniczej pracy w Pustkowie. W uroczystości uczestniczyli prócz rzeszowskich i dębickich prominentów, przedstawiciela Uniwersytetu Rzeszowskiego prof. Wacława Wierzbieńca, oraz członków naszego kościoła również goście z Izraela, przede wszystkim panowie Moshe Oster i Asher Laor, byli więźniowie tego obozu. Kilka dni wcześniej wraz z innymi gośćmi z Izraela uczestniczyli oni w spotkaniu w naszym kościele.
Od kilku lat działa przy Instytucie Historii Uniwersytetu Rzeszowskiego Pracownia Historii i Kultury Żydów, którą kieruje prof. Wacław Wierzbieniec. Przez niego został zainicjowany kontakt z Towarzystwami Niemiecko-Izraelskim i Żydowsko-Chrześcijańskim w Bielefeldzie, partnerskim mieście Rzeszowa (w sierpniu 2007). W czerwcu 2007 odbyło się też spotkanie założycielskie Towarzystwa Przyjaciół Izraela w Rzeszowie.